Ban đêm ở trang trại nuôi tôm

Lưu ý đến những diễn biến của ao nuôi tôm xảy ra vào ban đêm là điều quan trọng để thực hành quản lý tốt và hướng đến những mùa vụ thành công.

Cũng giống như bất kỳ ngành kinh doanh công nghiệp hóa và sinh học nào, trang trại nuôi tôm có chu kỳ làm việc 24 giờ trong ngày kể từ khi thả giống cho tới khi thu hoạch. Khi người nuôi ngũ, vi sinh vật và phiêu sinh thực vật vẫn hoạt động. Trái với câu ngạn ngữ "Không biết là hạnh phúc", người nuôi không biết rằng có rất nhiều vấn đề xảy ra trong ao tôm của mình vào ban đêm mà những hoạt động về đêm đó có thể gây ra hậu quả nghiêm trọng, thậm chí là thảm họa trong những ngày tiếp theo.

Mục đích của bài viết này là giúp người nuôi thấy được tầm quan trọng của những diễn biến xảy ra trong ao nuôi vào ban đêm, kèm theo đó là một số hướng dẫn để người nuôi thực hiện và qua đó giúp giảm thiểu những rủi ro.

CÁC CHỈ TIÊU CHẤT LƯỢNG NƯỚC

pH

Trong ao tôm, pH thay đổi phát sinh từ hai nguồn: các ion trong nước và hoạt động của phiêu sinh thực vật (tảo). Ban đêm, phiêu sinh thực vật giảm hoạt động và là nguyên nhân làm cho pH giảm. Ngược lại, khi pH thấp thì tôm bắt đầu lột xác, lột xác xảy ra khi pH ở ngưỡng 8,3 hoặc thấp hơn.

Mặt khác, pH thấp cũng làm tăng độc tính của H₂S. Hơn nữa sự chênh lệch pH giữa ngày và đêm nếu lớn hơn 1.0 thì sẽ làm gia tăng sự stress của tôm và làm suy yếu sức khỏe của chúng.

Để ổn định pH nước, kiềm nên ở mức 100 ppm hoặc cao hơn. Người nuôi cần kiểm tra độ kiềm thường xuyên, ít nhất là 3-4 lần/ngày và nâng kiềm bằng cách bón vôi hoặc  sodium bicarbonate vào ban đêm khi thấy tôm không lột xác.

Nhiệt độ

Nhiệt độ nước ban đêm luôn thấp hơn ban ngày. Khi nhiệt được giải phóng từ từ ở bề mặt ao sẽ tạo ra sự phân tầng nhiệt độ và chính điều đó sẽ làm oxy chậm khuếch tán vào nước. Mặt khác, nhiệt độ giảm cũng làm tính độc của H₂S tăng lên.

Khi nhiệt độ giảm dần, những con tôm yếu có xu hướng di chuyển đến khu vực gom bùn, điều đó làm cho chúng dễ dàng phơi nhiễm với các độc tố và vi khuẩn gây bệnh. Tôm cũng phản ứng với sự giảm nhiệt độ bằng cách giảm hoạt động nội tại của chúng. Cứ mỗi độ C giảm xuống, quá trình trao đổi chất của chúng sẽ giảm 10%.

Để hạn chế sự ảnh hưởng của quá trình thay đổi nhiệt độ, người nuôi cần vận hành quạt nước liên tục để xáo trộn nước cũng như tránh sự phân tầng, luôn giữ nền đáy ao sạch sẽ bằng cách thực hành cho ăn tốt. Người nuôi cần tránh cho ăn vào ban đêm khi mà sức ăn của tôm không thực sự tốt ở nhiệt độ thấp.

Oxy hòa tan

Các trang trại nuôi tôm thường gặp tình trạng phổ biến là hàm lượng oxy hòa tan trong ao giảm vào ban đêm do quá trình quang hợp của tảo dừng lại.  Sục khí và chạy quạt là cách duy nhất để duy trì hàm lượng oxy hòa tan và cần phải duy trì liên tục mà không nên dừng lại một phút. Thiếu oxy có thể gây ra nhiều vấn đề sau này. Hàm lượng oxy hòa tan trong ao ít nhất phải đạt 4ppm vào lúc 4 giờ sáng ở điểm kiểm tra cách đáy ao 30 cm và cách điểm tập trung bùn 3 met. Sự thiếu hụt oxy ban đêm có thể dẫn đến ngộ độc H₂S nghiêm trọng, khí độc phát sinh, bùng phát vi khuẩn gây bệnh, chết sau khi lột xác và giảm ăn. Tất cả những vấn đề đó sẽ làm cho tôm bị stress.

Trong ao, oxy hòa tan được cung cấp từ hai nguồn, từ quạt nước và từ hoạt động của phiêu sinh vật. Phiêu sinh thực vật là sinh vật điển hình thể hiện màu nước ao (từ nâu chuyển sang xanh rồi xanh đen). Oxy hòa tan luôn cao vào ban ngày, giảm dần khi đêm xuống và đạt điểm thấp nhất vào lúc nửa đêm. Oxy hòa tan vẫn sẽ thấp đến một giờ sau khi mặt trời mọc, khi mà thực vật phù du hoạt động trở lại.

Hàm lượng oxy giảm, tôm cũng sẽ giảm hoạt động và chìm xuống đáy ao – nơi có ít oxy, vì thế chúng sẽ cố gắng hướng đến việc bò/bơi dọc bờ ao để tìm kiếm oxy nhiều hơn. Oxy đầy đủ, tôm sẽ hoạt động linh hoạt vào ban đêm.

Khuyến cáo là người nuôi cần đo DO vào lúc 4 giờ sáng, chuẩn bị sẵn các thiết bị có thể vận hành ngay để cung cấp oxy. Cũng nên tính toán khả năng cung cấp oxy của máy quạt nước bằng phép toán đơn giản là cứ 400 kg tôm sinh khối thì cần một HP (ngựa) máy quạt nước. Sinh khối có thể tính được từ số lượng giống thả ban đầu, tỷ lệ sống ước lượng, trọng lượng tôm và % lượng thức ăn tiêu thụ mỗi ngày .

Độc tố H₂S

Chỉ với hàm lượng 0,02 ppm H₂S có thể gây độc cho tôm và các sinh vật thủy sinh khác. Đây cũng là hàm lượng H₂S thấp nhất mà người nuôi có thể ngửi thấy mùi của nó. Để so sánh, ta có thể hình dung hàm lượng gây độc của NH₃ và NO2 cao hơn 100 và 1.000 lần so với hàm lượng trên của H₂S. H₂S sẽ xuất hiện khi tồn tại vật chất hữu cơ trong nước mà không có sự hiện diện của oxy. Chính vì thế, ao tôm là một trong những nơi có khả năng sinh ra H₂S.  Người nuôi tôm cá khắp thế giới có nguy cơ thất bại trong vụ nuôi vì H₂S cao hơn tất cả các nguyên nhân khác. Người nuôi mất mùa nhưng họ không biết phải đối phó thế nào với nguyên nhân này. Điều kiện để tính độc của H2S tăng lên và gây hại cho vật nuôi là tình trạng pH thấp, nhiệt độ thấp và hàm lượng oxy hòa tan kém. Ban đêm, chính là điều kiện lý tưởng để H2S hình thành và gây ra các vấn đề cho tôm cá nuôi. Chỉ cần một “tiếp xúc nhẹ” với H₂S sẽ làm cho tôm suy yếu, dễ dàng nhiễm bệnh và có thể gây chết đột ngột nếu hàm lượng H₂S cao. Với các vấn đề như mưa a xít, hỏng hóc máy móc, gió mạnh, lột xác và tảo tàn đột ngột thi người nuôi đều có kinh nghiệm rằng tôm của họ sẽ gặp vấn đề vào sáng sớm hôm sau.

Để đối phó với H₂S, người nuôi cần duy trì pH ao nuôi trong khoảng 7,8 – 8,1. Nếu cao hơn, tôm sẽ bị nhiễm độc bởi NH₃. Cần phải luôn duy trì DO tốt và luôn làm sạch đáy ao nuôi. Người nuôi cũng có thể dùng vi sinh có khả năng oxy hóa H₂S, nhiều trang trại đã xảy ra tình trạng tôm chết nhiều vào ban đêm do H₂S. Vì thế cần phải thường xuyên quan sát ao tôm vào ban đêm.
 
Phiêu sinh thực vật

Ban đêm, phiêu sinh thực vật không giải phóng oxy làm cho pH giảm xuống qua đó làm cho khả năng hấp thu khoáng chất giảm xuống so với ban ngày. Để lột xác, tôm cần phải dùng một lượng lớn khoáng chất. Khi khoáng chất trong ao có giới hạn hoặc ở mức thấp, phiêu sinh thực vật sẽ không có đủ nguồn cung cấp khoáng vào ngày kế tiếp khi mặt trời lên. Trong trường hợp này, tảo sẽ chết và khi kiểm tra pH người nuôi sẽ phát hiện ra pH giảm thấp hơn so với ngày hôm trước từ 0,3 đến 0,5. Trong trường hợp này người nuôi cần dự đoán rằng, tảo sẽ tàn hoàn toàn trong hai ngày nữa, vì thế mà người nuôi cần phải có biện pháp kiểm soát tình trạng này ngay lập tức.

Người nuôi cần cung cấp khoáng cho tôm vào ban đêm, tuy nhiên nếu khoáng chất cũng cần cung cấp cho tảo thì nên cung cấp khoáng vào ao nuôi vào lúc gần sáng. Tảo tàn là “cơn ác mộng tồi tệ” với người nuôi. Khi tảo tàn, pH và oxy hòa tan cũng giảm đột ngột, vật chất hữu cơ gia tăng lập tức trong ao và quần thể vi sinh vật sẽ phát triển nhanh chóng, một lượng lớn khí độc cũng sẽ được giải phóng. Tất cả những yếu tố này sẽ gây ra tình trạng nghiêm trọng cho sức khỏe của tôm.

Để ngăn ngừa tảo tàn đột ngột, chúng ta cần phải cung cấp khoáng với tỷ lệ hợp lý. Cần phải thường xuyên kiểm tra Calci, Magie, Kali và các nguyên tố khác thường xuyên. Giám sát thường xuyên và cung cấp đầy đủ các loại khoáng chất sẽ giúp hệ tảo trong ao ổn định. Các vi sinh vật hữu ích sẽ giúp chuyển hóa vật chất hữu cơ thành vật chất vô cơ và sẽ cung cấp một lượng khoáng chất đủ cho dinh dưỡng và phát triển ổn định của tảo. Cần phải hành động nhanh để đối phó với tình trạng tảo tàn, đặc biệt sau mỗi cơn mưa lớn.

TẬP TÍNH CỦA TÔM

Lột xác

Tôm có thể lột xác bất cứ lúc nào nhưng đều có liên quan đến pH. Nếu pH lớn hơn 8,3 tôm sẽ chờ cho đến khi thấp hơn mức đó để bắt đầu lột xác. Khoảng pH lý tưởng cho lột xác là từ 7 – 8. Điều này chỉ ra rằng tại sao trong ao tôm với màu tảo chỉ thị pH cao hơn 8,3 một chút thì tôm sẽ lột xác vào ban đêm.  Khi tôm lột xác, chúng cần hàm lượng oxy gấp 2 lần so với bình thường và chúng cần khoảng  3 – 4 giờ để cứng vỏ. Nếu chúng không đạt được điều này và vỏ vẫn tiếp tục mềm thì chúng sẽ chết. Trong quá trình lột xác tôm cần hấp thu khoáng chất từ môi trường nước để hình thành cấu trúc vỏ mới chính vì thế người nuôi cần chú ý đến kiềm và khoáng trong khoảng thời gian này.

Nếu tôm giảm ăn vào buổi chiều thì đó là dấu hiệu của lột xác. Chúng ta cũng cần phải ước tính chiều dài tôm từ phần cuối của đuôi (phần nhọn) đến đầu chủy. Khoảng cách này cho biết khoảng thời gian giữa hai lần lột xác. Thí dụ, nếu chiều dài của tôm là 7 cm thì tôm sẽ lột xác sau 7 – 8 ngày nữa.

Trong trường hợp này người nuôi cần phải thu thập dữ liệu ngày lột xác và tiến hành ước lượng lần lột xác kế tiếp qua đó có thể ước lượng giảm lượng thức ăn vào thời gian cần thiết, tăng cường quạt nước ban đêm và bảo đảm ao nuôi không có sự hiện diện của H₂S bằng cách sử dụng các chủng vi sinh có khả năng oxy hóa H₂S. Người nuôi cũng cần lưu ý bổ sung thêm khoáng chất trong trường hợp thả nuôi mật độ cao hoặc nuôi trong điều kiện độ mặn thấp và bổ sung khoáng trong quá trình lột xác. Độ kiềm tốt nhất nên duy trì ở mức 120 ppm. Buổi sáng sau đêm lột xác, người nuôi cần quan sát ao tôm và kiểm tra lại các chỉ tiêu môi trường. Nếu có tôm mềm hoặc mỏng vỏ, phát hiện tôm chết,  độ kiềm giảm nhiều hơn 20 ppm hoặc giảm phiêu sinh vật (pH giảm 0,3 – 0,5) so với ngày hôm trước người nuôi cần lập tức bổ sung khoáng chất và suốt quá trình lột xác sau đó.

Sức ăn

Tôm thể hiện tập tính là "động vật ăn thịt" (predator) vào ban đêm. Tôm sẽ tách khỏi bầy và chủ động tìm kiếm thức ăn vào ban đêm hơn là chờ đợi được cung cấp thức ăn. Thức ăn nên được giảm vào ban đêm, vì thế tôm sẽ tìm ăn thức ăn thừa của ban ngày còn lại. Bằng cách này, người nuôi có thể kiểm soát thức ăn tốt hơn.

NHÂN VIÊN TRANG TRẠI NUÔI TÔM

Trong trang trại, để giữ tỉnh táo vào ban đêm là công việc vô cùng khó khăn đặc biệt với tiếng máy móc, quạt nước đều đều như bài hát ru và sau một ngày làm việc. Ngay cả với những nhân viên được giao nhiệm vụ ban đêm cũng khó giữ được tỉnh táo. Chủ trang trại cần phải chỉ định người trung thực, có trách nhiệm cao, đáng tin cậy để trở thành người giám sát trang trại vào ban đêm. Người này cần có đầy đủ các trang thiết bị cần thiết như phương tiện di chuyển (xe tải, xe honda), radio, điện thoại cầm tay, ánh sáng và nguồn pin dự trữ, công cụ sửa chữa, vũ khí để bảo vệ bản thân và tài sản, sản phẩm. Người này cần phải được miễn làm việc ban ngày, cần phải có đầy đủ kiến thức về con tôm và cần được trả lương đặc biệt.

Người “bảo vệ ban đêm” cần phải kiểm tra tập tính của tôm bằng cách quan sát tôm trong vó hoặc sử dụng đèn để quan sát hoạt động của tôm. Anh (chị) ấy cũng cần quan sát sự phản xạ ánh sáng của mắt tôm. Tôm yếu thì phản xạ ánh sáng của mắt tôm yếu hơn so với tôm mạnh. Tuy nhiên khi sử dụng ánh sáng để quan sát tôm trong ao thì người quan sát cần phải di chuyển nguồn sáng từ từ, việc di chuyển quá nhanh nguồn sáng sẽ làm cho tôm “căng thẳng” và nhảy lên mặt nước qua đó tôm sẽ bị stress và trở nên yếu hơn.

Công việc của người bảo vệ ban đêm cũng bao gồm việc kiểm tra quạt nước và đảm bảo chúng vận hành tốt. Thiết bị kiểm tra oxy hòa tan cũng cần được sử dụng để kiểm tra thường xuyên vào ban đêm, đặc biệt lúc tảo tàn, lúc tôm lột xác, khi có mưa to hoặc khi có thay nước. Kiểm tra pH sau 21 giờ cũng là một phần công việc của người bảo vệ đêm.

Người bảo vệ ban đêm có thể đạt đầy đủ kinh nghiệm về con tôm để có thể thực hiện công việc tốt sau 2 – 3 tháng.

CÁC VẤN ĐỀ KHÁC

An toàn trang trại

Một chòi canh ở trên cao với đèn công suất lớn và hàng rào ánh sáng quanh trang trại sẽ giúp ngăn chặn những kẻ xâm nhập. Cũng cần làm những “hàng rào” ở dưới nước dọc bờ ao để ngăn chặn việc đánh bắt trái phép. Một biện pháp để ngăn chặn xâm nhập trái phép là cần có nhà cho nhân viên dọc theo “biên giới” trang trại.

Tai nạn

Khả năng xảy ra tai nạn lao động cao nhất là vào ban đêm, đặc biệt là trong điều kiện thời tiết xấu như mưa lớn. Để an toàn, những công việc như sửa chữa vào ban đêm cần có hai nhân viên cùng làm. Mỗi trang trại cần xây dựng một thủ tục an toàn lao động và phải thực hành nó ít nhất 02 lần/năm. Điều này rất quan trọng để  kiểm tra tất cả các thiết bị an toàn vẫn đang ở tình trạng hoạt động tốt. Trang trại cần có tất cả các trang thiết bị cần thiết cho công việc ban đêm như  quần áo, giày dép bảo hộ, nón bảo hiểm, kính, dù, thuốc men sơ cấp cứu, đèn công suất lớn với dây điện dài và đèn đeo trên đầu, những trang bị này sẽ giúp cho nhân viên làm việc ban đêm thuận lợi. Hầu hết các tai nạn xay ra ban đêm vì không được trang bị các điều kiện an toàn.

Quạt nước không hoạt động

Oxy rất quan trọng vào ban đêm, những trục trặc về thiết bị sục khí, quạt nước có thể gây tổn thất lớn. Do đó các công cụ sữa chữa, máy phát dự phòng…cần phải được chuẩn bị đầy đủ và kiểm tra thường xuyên. Nhân sự trang trại cũng cần phải được đào tạo cơ bản về cơ khí. Ít nhất cần phải có 2 -3 nhân viên ở trang trại được đào tạo cơ bản để có thể giải quyết các vấn đề liên quan đến hỏng hóc thiết bị. Để khích lệ, nhóm này nên được trả công riêng và xứng đáng cho những kỹ năng của họ.

Từ nửa đêm về sáng

Thời gian quan trọng nhất để quan sát là từ nửa đêm về sáng. Các vấn đề về tôm có thể xuất hiện vào khoảng thời gian này lần đầu tiên trước khi phát triển thành vấn đề nghiêm trọng sau một hai ngày sau đó. Tôm yếu có thể nổi lên mặt nước (mặc dù điền kiện ao nuôi đang tốt) và người nuôi có thể phát hiện sớm. Tôm nổi lên mặt nước chỉ vì điều kiện sống không tốt.

Mưa lớn

Khi điều này xảy ra -  đặc biệt vào ban đêm - cần phản có hành động ngay tức thì để chống sốc cho tôm. Với lượng mưa khoảng 30 mm sẽ làm trầm trọng thêm các điều kiện thủy lý hóa không thực sự tốt vào ban đêm như oxy hòa tan, pH, nhiệt độ, độc tính H₂S. Cùng với việc giảm độ mặn, nó có thể là nguyên nhân làm cho tảo tàn và sức ăn giảm hẳn vào sáng hôm sau.

Nước ngọt (do mưa) cần được trộn đều, pH và oxy hòa tan cần được kiểm tra và ổn định chúng.  Hệ thống quạt nước cần được vận hành và vôi cần được bón vào ao, vôi nóng nên được bón ở khu vực tập trung bùn để tránh tôm vào đó. Người nuôi thường không làm gì lúc trời mưa lớn vào ban đêm và sau đó, trong suốt một tuần sau đó tôm có thể bắt đầu chết. Người nuôi sẽ có mùa vụ thất bát. Cần giám sát một cách chủ động ngay từ đầu luôn tốt nhất.

Thông điệp

Người nuôi thường cho rằng những vấn đề ban đêm không phải nghiêm trọng và đáng để chú ý vì họ có thể chờ đợi để quan sát vào sáng hôm sau. Tuy nhiên, với điều kiện canh tác hiện nay từ đất, nước, khí hậu, chất lượng tôm post …tất cả đều kém hơn so với trước đây nhiều nên nhiều trang trại đã gặp các vấn đề xảy ra vào ban đêm. Chính vì thế, phát hiện kịp thời và có những hành động điều chỉnh ngay tức thì sẽ đảm bảo một mùa vụ thành công. Nếu người nuôi không thể kiếm được một “người bảo vệ ban đêm” đủ năng lực, họ có thể thả tôm với mật độ thấp hơn công suất ao nuôi, tuy nhiên ngay cả với điều này thì việc giám sát ao vào ban đêm lúc trời mưa to vẫn là cần thiết.

Nguồn: Soraphat Panakorn - Development Manager, Aquaculture Asia Pacific, Novozymes Biologicals, Thailand - Night time in shrimp farming - November/December 2015 AQUA Culture Asia Pacific Magazine.
 
Người dịch: KS Nguyễn Thành Quang Thuận – VPAS JSC